حتماً درباره امیرکبیر سخنهای زیادی شنیدهاید؛ نخستوزیری که در دوران قدرتش، اصلاحات مؤثری در اداره کشور و حکومت آن زمان ایجاد کرد؛ اما با دسیسه درباریان شاه از سمتش برکنار و به کاشان تبعید شد و درنهایت در همان شهر به قتل رسید. برای اینکه بیشتر درباره امیرکبیر بدانید، تا پایان این مطلب همراه رسم زیارت باشید؛ ابتدا خواهیم گفت که آرامگاه امیرکبیر کجاست؟ سپس با شخصیت و اقدامات او آشنا خواهید شد و در ادامه به این راز پاسخ خواهیم داد که امیرکبیر چگونه کشته شد.
آرامگاه امیرکبیر در کجاست؟
اگر برای زیارت حرم امام حسین (ع)، به کربلا مشرف شوید، میتوانید از آرامگاه امیرکبیر، بازدید کنید. درواقع قبر امیرکبیر در یکی از حجرههای روبهرو ضریح امام حسین (ع)، در سمت جنوب شرقی آن قرار گرفته است. اگر در صف اول نماز جماعت در صحن اصلی حرم امام حسین (ع) بیاستید، میتوانید از مقبره امیرکبیر دیدن کنید.
البته محل کشته شدن امیرکبیر در حمام فین کاشان بوده است؛ اما پیکر او را برای دفن به عراق منتقل کردند. در بخش بعد به این پرسش میپردازیم که چرا قبر امیرکبیر در کربلاست؟
چرا قبر امیرکبیر در کربلاست؟
درباریان ناصرالدینشاه، نخستوزیر مشهور شاه قاجار را در حمام فین کاشان به قتل رساندند. سپس او را در منطقه «پشت مشهد» شهر کاشان در یک گورستان به خاک سپردند. نقل است که قبر امیرکبیر، در کنار قبر سیدمحمد تقی نامی، از بزرگان کاشان، قرار گرفت.
اما اینکه چرا قبر امیر کبیر اکنون در کربلا قرار دارد، به این دلیل است که وصیت کرده بود او را در کربلا دفن کنند. از این رو، همسر امیرکبیر تلاشهای فراوانی کرد تا پیکر شوهرش به کربلا منتقل شود. درنتیجه بعداز چندماه از خاکسپاری امیرکبیر، جنازهاش را به عراق منتقل کرده و در حرم امام حسین (ع) در کربلا دفن کردند.
امیرکبیر چه کسی است؟
در این بخش، به معرفی وزیر پرآوازه قاجار میپردازیم؛ کسی که با اقداماتش، جایگاه و اعتبار والایی نزد ناصرالدینشاه پیدا کرد؛ و همین امر باعث شد تا درباریان جایگاهشان را متزلزل ببنیند و تصمیم به قتل وی بگیرند. در ادامه خلاصهای از زندگینامه میرزا محمدتقیخان فراهانی معروف به امیر را ارائه میکنیم.
- تولد و کودکی: میرزا تقی، در ۱۹ دیماه ۱۱۸۵ شمسی در منطقه فراهانِ استان مرکزی (روستای هزاوه) به دنیا آمد. پدرش جزو خدمتکاران قائممقام اول یا همان میرزا عیسی فراهانی بود. امیرکبیر در کودکی، همبازی فرزندان قائممقام اول بود. هوش و ذکاوت امیرکبیر باعث شده بود که قائممقام در تربیت و آموزش او تلاش بسیار کند. امیرکبیر در جوانی، منشی قائممقام شد. هنگامی که ابوالقاسم قائممقام، به وزارت محمدشاه رسید، امیرکبیر را به برادرزادهاش، میرزا اسحاق، سپرد.
- همسر و فرزندان: همسر اول امیرکبیر، دخترعمویش، جانجانخانم نام داشت که در زمان صدراعظم شدن، از او جدا شد. امیرکبیر از همسر اول خود، سه فرزند بهنامهای میرزا احمدخان، امیرزاده خانم و سلطانه خانم به دنیا آورد. همسر دوم امیرکبیر، خواهر تنی ناصرالدین شاه، عزتالدوله بود. تاجالملوک خانم (مادر محمدعلی شاه) و همدمالملوک خانم، نام دو دختر عزتالدوله و امیرکبیر است.
- دوران قدرت و نخستوزیری: اولین مأموریت سیاسی امیرکبیر، رفتن به روسیه برای عذرخواهی بابت قتل سفیر این کشور در تهران بود. امیرکبیر پس از آن، کارهای سیاسی دیگری نظیر ریاست هئیت ایران در کنفرانس ارزنهالروم را برعهده داشت. امیرکبیر در اوایل حکومت ناصرالدینشاه به جایگاه نخستوزیری و دامادی این شاه جوان قاجار رسید. این شخصیت محبوب در دوران قدرتش، دست به اقدامات ارزشمند و بزرگی زد؛ مانند ساخت مدرسه دارالفنون و اصلاحات اجتماعی.
امیرکبیر چه اقداماتی انجام داد؟
امیرکبیر تحول و اصلاحات چشمگیری را در دوران ۳۹ ماهه نخستوزیریاش صورت داد. در ادامه به معرفی برخی از این اقدامات میپردازیم.
اقدامات مذهبی و مبارزه با انحرافات
امیرکبیر فردی متعقد و مقید به مسائل دینی بود؛ اما با رفتارهای خرافی و کهنه برخی دینداران مخالف بود. او بستنشینی در مساجد را ممنوع اعلام کرد. با تعزیهخوانیها مخالفت میکرد و درصدد کاهش نفوذ روحانیانِ آن زمان، در قدرت بود. همچنین از شورش علیمحمد باب که ادعای مهدویت میکرد، جلوگیری کرد.
امیرکبیر چندین مسجد و مدرسه دینی احداث کرد و شرابخواری را ممنوع اعلام کرد. مکارم شیرازی درباره امیرکبیر میگوید: او شخصیتی مذهبی داشت و در جهت تقویت وجههٔ دینی جامعه و کاهش خرافات و بدعتها اقدامات مهمی انجام داد.
کاهش هزینههای دولت
امیرکبیر بهدنبال کاهش هزینهها و مخارج دولت بود. او پس از تشکیل هئیتی از مسئولان مالیات، تصمیم گرفت از حقوق کارمندان دولت کم کند. او این قانون را از مستخدم تا شاهزاده و حتی برای خودش، اجرا کرد. امیرکبیر مالیات عقبافتاده حاکمان و خانهای محلی را دریافت کرد و پس از ۸۰ سال، زمینهای زراعی را بهلحاظ ارزش مالی و داراییها، ارزیابی کرد.
ارتش قدرتمند
نخستوزیر ناصرالدینشاه برای ایجاد ارتش نوین و پیشرفته، وزارت جنگ را برعهد گرفت. او یک مدرسه نظامی در تهران احداث کرد؛ برای آموزش افسران، مربیان خارجی را از کشورهای بیطرف به ایران آورد. لباس نظامیان را یکدست کرد. چندین کارخانه اسلحهسازی در اصفهان، شیراز و تهران راهاندازی کرد. عمارت توپخانه، ساختمان سربازخانهها و قلعههای نظامی را احداث کرد. در خلیج فارس نیروی دریایی ایجاد کرد و از انگلیس کشتی خرید.
اصلاحات قضایی و حساسیت در اجرای احکام
قضاوت در دوران امیرکبیر به عالمان دینی سپرده شده بود. امیرکبیر در اجرای عدالت بسیار جدی بود؛ وقتی جرمِ خادمش قطعی شده بود، قاضی نامهای به امیرکبیر نوشت که هر چه شما مصلحت میدانید با مجرم برخورد شود. امیرکبیر وقتی دید که ملاحظه او را کرده است، قاضی را مقام قضاوت عزل کرد.
اخلاق اجتماعی و مبارزه با رشوه
میرزاتقی با رشوهخواری مبارزه کرد. هرزگی، قمهکشی و لوطیبازی را کنترل کرد و امنیت شهرها را به نگهبانان پاسگاه سپرد. همچنین لقبها و عنوانها را حذف کرد و نام بردن افراد با عبارت «جناب» را کافی میدانست.
خدمات درمانی و بهداشت
واکسن زدن را در میان مردم رایج کرد و از شیوع بیماری وبا، جلوگیری کرد. مریضخانه با ظرفیت درمان ۴۰۰ بیمار با امکانات داروخانه را تأسیس کرد. به پزشکان گواهی طبابت صادر کرد و پزشکان را به ولایتها ارسال کرد. مشکل کمآبی تهران را با انتقال آب روخانه کرج به این شهر، حل کرد و گدایان را از سطح شهر جمعآوری کرد.
تأسیس مدرسه دارالفنون
با توجه به اینکه از شاگردانی که برای تحصیل به انگیس رفته بودند، خروجی مطلوبی مشاهده نشده بود، امیرکبیر تصمیم گرفت مدرسهای در ایران احداث کند و از معلمان خارجی برای آموزش استفاده کند. در اولین سال تأسیس این مدرسه، ۹۵ شاگرد در ۷ رشته مشغول به تحصیل شدند.
راهاندازی روزنامه وقایع اتفاقیه
برای آگاهسازی مردم و افکار عمومی، امیرکبیر تصمیم گرفت روزنامه وقایع اتفاقیه را تأسیس کند تا مردم در جریان امور کشور قرار بگیرند.
رشد صنعت و کشاورزی
فنون غربی برای امیرکبیر، اهمیت ویژهای داشت. او کارخانههای مختلفی ایجاد کرد؛ استاد فنی از انگلیس استخدام کرد؛ صنعتکاران را به روسیه فرستاد و از خارج کارخانه خرید. همچنین تولید معادن را با کمک استادان معدنشناس خارجی و همت ایرانیها، افزایش داد.
مبارزه با استعمار در اقتصاد
سیاست امیرکبیر، اقتصاد ملی بود. امیرکبیر در تلاش بود که صنعت داخلی رشد پیدا کند؛ صادرات افزایش پیدا کند و از بازار کالای خارجی کاسته شود. او توانست واردات کالا از انگلیس، روسیه و عثمانی را به میزان قابل توجهی کاهش دهد.
امیرکبیر چگونه کشته شد؟
اصلاحات صدرالعظم ناصرالدینشاه، باعث شد که موقعیت و جایگاه درباریان و برخی از سفارتخانهها تضعیف شود. آنها به امیرکبیر تهمت زدند که میخواهد به سلطنت برسد. به همین خاطر، خواستند تا او را برکنار کند. درباریان توانستند همراهی مادر ناصرالدینشاه و اعتمادالدوله را بهدست آورند و شاه را ترغیب کنند تا امیرکبیر را عزل کند. سرانجام با توطئهٔ درباریان، شاه دستور برکناری امیرکبیر را از نخستوزیری صادر کرد و پس از کشوقوسهای فراوان، ۱۲ روز بعد به کاشان تبعید شد.
درباریان که از علاقه شاه به امیرکبیر باخبر بودند و نگران بازگشت امیرکبیر به دربار بودند، تصمیم به قتل امیرکبیر گرفتند.
صبح ۲۰ دی ماه ۱۲۳۰ خبر آوردند که قرار است پیکی درباره فرمان وزارت امیر از تهران برسد. با آنکه عزتالدوله (همسر امیرکبیر) این خبر را باور نداشت، امیرکبیر با گمان به درستی این خبر، به حمام رفته بود. اعتمادالسلطنه با چند همراه، وارد حمام شدند و دستور شاه را به امیرکبیر اعلام کردند. امیرکبیر هم به دلاک دستور داد تا رگهای هر دو بازویش را بزند. آنها که اجازه نداده بودند امیرکبیر برای بار آخر همسرش را ببیند و به او وصیت کند، او را در حمام فین خفه کردند.
البته رویکرد تاریخنویسان درباره قتل امیرکبیر گمراهکننده و به دور از حقیقت است؛ چراکه نمیخواستند مردم از حقیقت کشته شدن او، باخبر شوند. ناصرالدین شاه هم، برای ازیادبردن امیرکبیر، جایگاه امیری را دو هفته از از عزل امیرکبیر، حذف و منسوخ کرد.
شعر سنگ قبر امیرکبیر
بر روی آرامگاه امیرکبیر در کاشان که بهطور موقت در آنجا قرار داشت، دوبیتی نوشته شده بود.
تا نیشتر آمد به رگ جان امیر؛ نادانی شه گرفت دامان امیر
بگشود چو جوی خون ز شریان امیر؛ بربست سعادت را بروی ما در
همچنین بر روی سنگ قبر امیرکبیر در کربلا، سرودهای زیبا نقشبسته است. البته این قبر در زمان بعث، کاملاً صاف شد! بخشی از این غزل، به این شرح است:
آه که در این جهان دون، از صدمات این غما
عالم روز واپسین، گشت عیان به عالما
خاک ملال از جهان، رفت به هفتمآسمان
رفت به گلشنِ جنان، وارثِ آصفِ جما
کارگشای متقی، حارسِ ملک دین، تقی
آنکه زسهم او شقی، شد بسوی جهنما
رادامیرِ دادخواه، میرِ جهانیانپناه
آنکه بسوخت نظم او، خَرگهِ تُرک و دیلما
بازدید از مزار امیرکبیر
آرامگاه امیرکبیر، یکی از جاهای دیدنی کربلا محسوب میشود؛ این مزار، با قرارگیری در حرم امام حسین (ع)، محل مناسبی برای زائران است تا در کنار زیارت امام حسین (ع)، به بازدید از این مقبره بپردازند. همانطورکه اشاره شد، آرامگاه امیرکبیر در اتاقکی رو به صحن ضریح امام حسین (ع) قرار دارد و زائران میتوانند در تمام شبانهروز جهت بازدید، به این مکان بیایند.
دیدنیهای نزدیک آرامگاه امیرکبیر
در کنار زیارت امام حسین (ع)، بازدیدکنندگان میتوانند از دیگر مکانهای زیارتی اطراف آرامگاه امیرکبیر دیدن کنند.
- مرقد شخصیتهای مهم: در حرم امام حسین، یاران ایشان و فرزندانشان (علیاکبر و علیاصغر) دفن شدهاند. شما همراه زیارت امام حسین (ع) میتوانید از مزار شهدای کربلا، مشاهیر و شخصیتهای مذهبی و سیاسی فراوانی بازدید کنید.
- حرم حضرت ابوالفضل (ع): حضرت عباس (ع)، عملدار صحرای کربلاست که در جریان کربلا، به دستور برادرش امام حسین (ع)، در مسیر آوردن آب برای تشنگان، به شهادت میرسد. حرم ایشان، در فاصله ۳۸۰ متری از حرم امام حسین (ع) قرار گرفته است.
- قتلگاه امام حسین (ع): محل شهادت امام حسین (ع)، همان گودی قتلگاه است که در نزدیکی ضریح امام حسین (ع) قرار گرفته است.
- خیمهگاه امام حسین (ع): خیمهگاه نام مکانی است که چادرها و خیمههای امام حسین و خانواده ایشان در واقعه عاشورا برپا بوده است. این محل امروزه، به یک زیارتگاه برای زائران تبدیل شده است.
- تل زینبیه: این جایگاه یادآور رشادتهای حضرت زینب (س) است. بانویی که برای دیدن مصیبتهای نبرد در روز عاشورا به بالای تپهای میرفت و از آنجا شهادت عزیزانش را نظارهگر بود.