قبرستان بقیع یکی از کهن‌ترین و پرآوازه‌ترین قبرستان‌های اسلامی است که در قلب مدینه و در جوار مسجدالنبی (ص) قرار دارد. این مکان مقدس، آرامگاه بسیاری از بزرگان صدر اسلام و صحابه پیامبر اکرم(ص) و همچنین مدفن چهار امام شیعه است و از همین رو جایگاهی بی‌بدیل در قلب مسلمانان یافته است. قبرستان بقیع در طول تاریخ شاهد حوادث و دگرگونی‌های فراوانی بوده و همواره به‌عنوان یادمان بزرگان دین شناخته می‌شود. در این مقاله به معرفی کامل این مکان مقدس، اسامی برجسته‌ترین مدفونان در بقیع و همچنین برخی از عجایب و ناگفته‌های آن پرداخته می‌شود تا به‌طور کامل با این گنجینه تاریخی و معنوی آشنا شوید.
قبرستان بقیع در کجاست؟
قبرستان بقیع در شهر مدینه منوره و در جوار مسجد النبی (ص) یکی از مساجد معروف جهان اسلام قرار گرفته است و به‌عنوان کهن‌ترین آرامستان مسلمانان شناخته می‌شود. این سرزمین پیش از اسلام، بوستانی سرسبز در حوالی یثرب بود که با گیاهانی همچون درختان غرقد پوشیده شده بود و به همین دلیل به‌نام «بقیع‌الغَرقد» شهرت یافت. از آغاز سده نخست هجری، این زمین به‌عنوان محل دفن مسلمانان انتخاب شد و به مرور زمان بسیاری از بزرگان اسلام و شخصیت‌های برجسته دینی در آن به خاک سپرده شدند. همین موضوع سبب شد بقیع جایگاهی والا در تاریخ و فرهنگ اسلامی پیدا کند.
امروزه قبرستان بقیع در قلب مدینه قرار دارد و با توسعه‌های صورت‌گرفته، به‌طور مستقیم به صحن مسجد النبی متصل است. این آرامگاه تاریخی از چهار سمت با خیابان‌های مهم شهر احاطه شده است؛ ضلع غربی آن به حرم نبوی پیوسته، ضلع جنوبی در امتداد خیابان ابوایوب انصاری، ضلع شرقی در بلوار ملک فیصل و ضلع شمالی در خیابان عبدالعزیز واقع شده است.
چه کسانی در قبرستان بقیع دفن هستند؟
قبرستان بقیع، از آغاز اسلام تا امروز، آرامگاه بسیاری از بزرگان، صحابه پیامبر اکرم(ص)، اهل‌بیت(ع)، علما و تابعین بوده است. این مکان مقدس به‌ویژه به‌خاطر حضور چهار امام معصوم شیعه اهمیت دوچندان دارد و زیارتگاه میلیون‌ها مسلمان از سراسر جهان است. در کنار این بزرگواران، بسیاری از نزدیکان پیامبر، همسران، فرزندان، صحابه مشهور و شخصیت‌های برجسته اسلامی نیز در این قبرستان مدفون هستند. در ادامه لیستی از مدفونان قبرستان بقیع را معرفی می‌کنیم.
ائمه بقیع
چهار تن از امامان دوازده‌گانه شیعه در قبرستان بقیع آرمیده‌اند. در گذشته، قبور این بزرگواران زیر گنبد و بارگاهی باشکوه قرار داشت که در سال ۱۳۴۴ هجری قمری به دستور وهابیان تخریب شد. با این حال، این مزار شریف به‌واسطه حضور این چهار بزرگوار همچنان قلب تپنده معنویت در مدینه است:
- امام حسن مجتبی(ع) – شهادت ۵۰ق
- امام سجاد(ع) – شهادت ۹۵ق
- امام محمد باقر(ع) – شهادت ۱۱۴ق
- امام جعفر صادق(ع) – شهادت ۱۴۸ق
منسوبان پیامبر(ص)
از زمانی که پیامبر اسلام(ص) بقیع را به‌عنوان محل دفن مسلمانان تعیین کردند، شماری از بستگان و نزدیکان ایشان نیز در این مکان به خاک سپرده شدند. نام بسیاری از آنان در منابع تاریخی ثبت شده و برخی نیز در گذشته دارای بقعه و بارگاه بوده‌اند.
- عباس بن عبدالمطلب (عموی پیامبر)
- صفیه دختر عبدالمطلب (عمه پیامبر)
- عاتکه دختر عبدالمطلب (عمه پیامبر)
- حلیمه سعدیه (دایه پیامبر)
- فاطمه بنت اسد (مادر حضرت علی(ع))
- ام‌البنین (مادر حضرت عباس(ع))
- ام فروه (مادر امام صادق(ع))
همسران پیامبر(ص)
بیشتر همسران رسول خدا(ص) در بقیع مدفون هستند. اسامی برخی از آن‌ها عبارتند از:
- زینب دختر خزیمه
- ماریه قبطیه
- زینب بنت جحش
- حفصه بنت عمر
- صفیه بنت حیی بن اخطب
- سوده دختر زمعة
- جویریه دختر حارث
- عایشه دختر ابوبکر
- ام سلمه
فرزندان پیامبر(ص)
علاوه‌بر همسران و منسوبان، چند تن از فرزندان و نوادگان پیامبر اسلام (ص) نیز در بقیع دفن شده‌اند.
- رقیه بنت پیامبر(ص)
- زینب بنت پیامبر(ص)
- ام‌کلثوم بنت پیامبر(ص)
- ابراهیم بن پیامبر(ص)
از نسل پیامبر(ص) شخصیت‌های زیر در بقیع به خاک سپرده شده‌اند:
- زید بن حسن بن علی(ع)
- اسماعیل بن جعفر صادق(ع)
- محمد بن عبدالله بن حسن نفس زکیه
صحابه پیامبر(ص)
صحابه به کسانی گفته می‌شود که پیامبر اکرم (ص) را دیده و تا پایان عمر به ایشان ایمان آورده‌اند. شمار صحابه پیامبر بیش از صد هزار نفر برآورد شده است. آن دسته از یاران پیامبر که از مکه به مدینه هجرت کردند، مهاجرین نامیده شده و آن دسته از کسانی که در مدینه میزبان پیامبر و همراهان ایشان بودند، انصار لقب گرفتند. برخی از این صحابه، پس از وفات در قبرستان بقیع دفن شده‌اند و نام آن‌ها در منابع تاریخی ثبت شده است.
انصار
- اسعد بن زراره
- سعد بن معاذ
- اسید بن حضیر
- ابوسعید خدری
- جابر بن عبدالله انصاری
مهاجران
- عثمان بن مظعون (اولین مدفون در بقیع)
- مغیرة بن حارث بن عبدالمطلب
- عبدالله بن مسعود
- عبدالرحمن بن عوف
- مقداد بن عمرو
- عثمان بن عفان
- صهیب بن سنان
- سعد بن ابی وقاص
- عقیل بن ابی‌طالب
- عبدالله بن جعفر بن ابی‌طالب
سایر دفن‌شدگان بقیع
قبرستان بقیع تنها محل دفن ائمه و بزرگان خاندان پیامبر نبوده و طی قرون مختلف، گروه‌های مختلفی از مسلمانان برجسته نیز در آن به خاک سپرده شده‌اند. از جمله تابعین که هرچند پیامبر(ص) را ندیده‌اند، اما اصحاب ایشان را درک کرده‌اند. از مهم‌ترین این افراد می‌توان به نافع مولی ابن عمر، یکی از علما و مالک بن انس، امام مذهب مالکی اشاره کرد.
علاوه‌بر تابعین، علما، شهدا و صاحب‌منصبان نیز در بقیع دفن شده‌اند. برخی از علمای برجسته مانند حسن بن علی بن شدقم (۹۹۹ق)، احمد احسائی (۱۲۴۱ق) و محمدعلی العمری (۱۴۳۲ق) در این گورستان مدفون شده‌اند. از جمله شهدا، می‌توان به جمعی از مجروحان جنگ احد و حسن مثنی، از نوادگان پیامبر(ص) اشاره کرد.
همچنین برخی رجال سیاسی و امیران نیز در بقیع دفن شده‌اند؛ مانند امیر چوپان سولدوزی، امیر ایلخانی و امیر سیف‌الدین الحسین بن ابی‌الهیجاء. این گستردگی دفن‌شدگان نشان‌دهنده اهمیت بقیع به‌عنوان مکانی مقدس و مورد احترام در تاریخ اسلام است.
اهمیت و فضیلت قبرستان بقیع
قبرستان بقیع از همان آغاز شکل‌گیری اسلام، جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ دینی مسلمانان یافت و در منابع معتبر شیعه و اهل سنت، فضیلت آن به‌کرات ذکر شده است. روایت‌های متعددی از حضور پیامبر اسلام (ص) در این مکان نقل شده که نشان‌دهنده اهمیت معنوی و جایگاه خاص آن در میان مسلمانان است.
در احادیث آمده است که رسول خدا مأمور شد برای آمرزش مردگان بقیع دعا کند و خود آن حضرت نیز هر شب جمعه به این قبرستان می‌رفت و برای آرامش و آمرزش اهل قبور دعا می‌کرد. همچنین در سخنان ایشان، بقیع جایگاهی ممتاز در روز قیامت دارد؛ به‌گونه‌ای که نقل شده است هفتاد هزار نفر از مدفونان بقیع با سیمایی درخشان و صفاتی نیکو محشور خواهند شد و شفاعت پیامبر شامل حال آنان می‌شود.
این قبرستان علاوه‌بر حضور همیشگی پیامبر(ص)، مورد توجه اهل‌بیت (ع) نیز بوده است. امام صادق (ع) نقل کرده‌اند که پیامبر در نزدیکی خانه عقیل می‌ایستاد و برای اهل بقیع دعا می‌کرد. گزارش‌های تاریخی نیز حکایت از آن دارند که پیامبر در مناسبت‌هایی چون نماز استسقاء و نماز عید در بقیع حاضر می‌شد و حتی در واپسین روزهای عمر خود به‌همراه جمعی از صحابه به این قبرستان رفت و با اهل قبور سخن گفت.
همین حضورهای مکرر پیامبر و اهل‌بیت، سبب شد که بقیع به‌عنوان مکانی مقدس و زیارتگاه شناخته شود و در طول تاریخ، بسیاری از علما و فقها از هر دو مذهب شیعه و اهل سنت، زیارت آن را مستحب و پربرکت بدانند.
تاریخچه قبرستان بقیع
قبرستان بقیع، کهن‌ترین آرامستان مسلمانان و یکی از مهم‌ترین اماکن مذهبی مدینه است که در طول تاریخ اسلام، فراز و نشیب‌های بسیاری را تجربه کرده است. این قبرستان از زمان پیامبر اسلام(ص) تاکنون همواره محل دفن بزرگان و شخصیت‌های مهم بوده و در دوره‌های مختلف سیاسی و مذهبی، ساخت‌وسازها، تغییرات و متأسفانه تخریب‌های فراوانی را پشت سر گذاشته است. در ادامه، نگاهی به وضعیت بقیع در دوره‌های گوناگون تاریخی می‌اندازیم.
بقیع در آغاز اسلام و دوره خلفا
با هجرت پیامبر اسلام(ص) به مدینه، نیاز به آرامستانی برای مسلمانان احساس شد. ایشان بوستانی سرسبز در مدینه، معروف به بقیع‌الغرقد را به‌عنوان محل دفن مسلمانان تعیین کردند. نخستین مدفونان بقیع، عثمان بن مظعون از مهاجرین و اسعد بن زراره از انصار بودند. در همان زمان، خانه‌هایی در اطراف بقیع ساخته شد؛ از جمله خانه عقیل بن ابی‌طالب که بعدها به آرامگاه خانوادگی تبدیل گردید. همچنین «بیت‌الحُزن» یا «بیت‌الأحزان» توسط امیرالمؤمنین علی(ع) برای سوگواری حضرت فاطمه(س) در این مکان بنا شد.
بقیع در دوره امویان
در دوره بنی‌امیه، توسعه شهر مدینه باعث شد که خانه‌ها و مقابر بیشتری در بقیع ساخته شود. از جمله محمد حنفیه، فرزند امام علی(ع)، خانه‌ای در بقیع بنا کرد و در همان‌جا نیز دفن شد. در همین دوره بود که قبر عثمان بن عفان، سومین خلیفه، به بقیع الحاق شد و سنگ قبر عثمان بن مظعون که به‌دست پیامبر نصب شده بود، بر مزار او قرار گرفت.
بقیع در دوره عباسیان و سلجوقیان
با دفن عباس بن عبدالمطلب، عموی پیامبر و چهار امام شیعه در بقیع، این قبرستان اهمیتی دوچندان یافت. خلفای عباسی و سپس سلجوقیان اقدام به ساخت و بازسازی بارگاه‌های بقیع کردند. مورخان از وجود گنبدها، قبه‌ها و تزیینات ارزشمند در مقابر اهل‌بیت و بزرگان صحابه خبر داده‌اند. در این دوران، بقیع به زیارتگاهی باشکوه تبدیل شده بود.
بقیع در دوره ایلخانان و عثمانیان
در دوره ایلخانان و سپس عثمانیان، بارگاه‌های بقیع همچنان مورد توجه و بازسازی بودند. گزارش‌های تاریخی و سفرنامه‌ها، به توصیف بقعه‌های زیبا و صندوق‌های چوبین و فلزی بر مزار ائمه بقیع پرداخته‌اند. در دوره عثمانیان، بارها زلزله و جنگ‌ها باعث آسیب به بارگاه‌ها شد، اما هر بار بازسازی صورت گرفت. بقعه ائمه بقیع تا سده سیزدهم هجری همچنان باشکوه و زیارتگاه مسلمانان بود.
قبرستان بقیع قبل‌از تخریب
قبرستان بقیع پیش از تخریب، از جایگاه و معماری باشکوهی برخوردار بود و بقعه‌های متعددی در آن دیده می‌شد. براساس روایت‌های تاریخی و سفرنامه‌ها، مزار چهار امام شیعه؛ امام حسن(ع)، امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) در یک بقعه قرار داشت که هر قبر به‌طور مشخص معلوم و جداگانه شناخته می‌شد.
در این بقعه، ضریحی چوبی و سبزرنگ نصب شده بود و محرابی نیز وجود داشت. پشت این بقعه، بیت‌الاحزان منسوب به حضرت زهرا(س) قرار داشت که جایگاه ویژه‌ای برای سوگواری و زیارت داشت. علاوه‌بر این، بناهایی برای شخصیت‌های برجسته‌ای همچون ابراهیم فرزند پیامبر، عبدالله بن جعفر طیار، صفیه عمه پیامبر، عاتکه بنت عبدالمطلب و ام‌البنین مادر حضرت عباس(ع) نیز در بقیع وجود داشت که نشان‌دهنده توجه مسلمانان به گرامیداشت بزرگان و خاندان پیامبر بود.
بسیاری از مورخان و سیاحان برجسته، از جمله ابن جبیر در قرن ششم هجری، ابن بطوطه و سمهودی، بقیع را به زیبایی وصف کرده‌اند و از گنبدها و بارگاه‌های باشکوه آن یاد کرده‌اند. ابن جبیر به گنبد زیبا و مرتفع ائمه بقیع اشاره کرده و ابن بطوطه نیز همین توصیف را تکرار کرده است. سمهودی نیز از این گنبد به عنوان گنبدی باعظمت و بلند یاد کرده است.
چنین گزارش‌هایی نشان می‌دهد که تا پیش از تخریب، قبرستان بقیع نه‌تنها زیارتگاهی مهم برای مسلمانان بود، بلکه از نظر معماری و جلوه‌های بصری نیز مکانی باشکوه به‌شمار می‌رفت. این عظمت و احترام، جایگاه ویژه بقیع را در حافظه تاریخی و معنوی مسلمانان تثبیت کرده بود.
تخریب بقیع و دوره جدید
تخریب بقیع یکی از تلخ‌ترین وقایع تاریخ جهان اسلام به‌شمار می‌رود که در دو مقطع تاریخی رخ داد. نخستین بار در سال ۱۲۲۰ق و بار دیگر در سال ۱۳۴۴ق، وهابیان با اتکا به فتوای گروهی از مفتیان مدینه، مبنی بر ممنوعیت ساخت بنا بر قبور و لزوم تخریب آن‌ها، اقدام به ویرانی گسترده در قبرستان بقیع کردند. در این میان، تمام گنبدها و بارگاه‌های چهار امام شیعه به‌همراه بسیاری از بقعه‌ها و نشانه‌های تاریخی این قبرستان به‌طور کامل تخریب شد.
این اقدام، موجی از اعتراضات گسترده در میان مسلمانان جهان برانگیخت و واکنش عالمان دینی و دولت‌های مختلفی را به دنبال داشت. در ایران، یک روز عزای عمومی اعلام شد و به همین سبب، شناسایی رسمی حکومت تازه‌تأسیس سعودی از سوی دولت ایران سه سال به تعویق افتاد. این رخداد به‌عنوان یکی از نقاط پرچالش در تاریخ روابط جهان اسلام با عربستان، همواره مورد توجه و نقد جدی قرار داشته است.
پس از این تخریب‌ها، قبرستان بقیع چهره‌ای متفاوت یافت و به زمینی مسطح و ساده تبدیل شد؛ تنها محل قبور چهار امام شیعه با سنگ‌هایی بی‌نشان مشخص گردید. در دوره‌های بعد، تلاش‌های فراوانی از سوی علمای شیعه، زائران و حتی دولت ایران برای بازسازی یا ایجاد سازه‌هایی محافظتی، همچون سایبان و دیوار پیرامون قبور صورت گرفت. با وجود موافقت‌های اولیه از سوی دولت سعودی، هیچ‌یک از این اقدامات به نتیجه نرسید و بقیع همچنان به همان شکل ساده و بی‌پیرایه باقی ماند.
این وضعیت، همواره به‌عنوان نمادی از تقابل اندیشه‌های مذهبی و نیز موضوعی حساس در حافظه جمعی مسلمانان مطرح بوده و تا امروز در کانون توجهات معنوی و تاریخی جهان اسلام قرار دارد.
چه کسانی قبرستان بقیع را تخریب کردند؟
تخریب قبرستان بقیع در اوایل قرن چهاردهم هجری قمری، به‌دست وهابیان و به فرمان حکام آل‌سعود صورت گرفت. در سال ۱۳۴۴ هجری قمری، پس از آن‌که وهابیان بر حجاز مسلط شدند، بقعه‌ها، گنبدها و بناهای تاریخی بقیع را ویران کردند. این اقدام با استناد به باورهای خاص آنان درباره حرمت ساختن بارگاه بر قبور انجام شد، اما در حقیقت، ضربه‌ای بزرگ به میراث تاریخی و هویت اسلامی جهان اسلام وارد آورد و یکی از مهم‌ترین اماکن مذهبی و زیارتی مسلمانان را از معماری و جلوه‌های تاریخی‌اش محروم ساخت.
با وجود آن‌که پیش از این تاریخ، قبرستان بقیع از شکوه، زیبایی و بارگاه‌های باشکوه برای امامان معصوم و بزرگان اسلام برخوردار بود، تخریب وهابیان تمامی این آثار ارزشمند را نابود کرد و تنها سنگ‌قبرهای ساده‌ای به‌جای آن‌ها باقی گذاشت. این اقدام با واکنش‌های گسترده در سراسر جهان اسلام روبه‌رو شد و بسیاری از علما، اندیشمندان و ملت‌های مسلمان آن را اقدامی مخالف روح اسلام و بی‌احترامی به جایگاه اهل‌بیت(ع) و بزرگان دین دانستند. تخریب بقیع از همان زمان تاکنون، به‌عنوان یکی از تلخ‌ترین رخدادهای تاریخ معاصر اسلامی در حافظه تاریخی مسلمانان باقی مانده است.
چرا ورود زنان به قبرستان بقیع ممنوع است؟
ممنوعیت ورود زنان به قبرستان بقیع، ناشی از تفکرات وهابی و سیاست‌های دولت عربستان سعودی است که بر پایه تفسیر خاصی از احادیث و سنت اسلامی وضع شده است. این محدودیت ریشه در تفکرات وهابی دارد که از قرن هجدهم میلادی با ظهور محمد بن عبدالوهاب در شبه‌جزیره عربستان گسترش یافت.
یکی از فتاوای وهابیت ممنوعیت حضور زنان در قبرستان‌ها است. آن‌ها معتقدند حضور زنان ممکن است به فتنه یا اختلاط نامناسب با مردان منجر شود و گریه و عزاداری آن‌ها عملی غیرشرعی و مغایر با صبر اسلامی است. این دیدگاه در برخی روایات منسوب به پیامبر اکرم(ص) نیز ریشه دارد که در آن‌ها از زیارت قبور توسط زنان نهی شده است.
این محدودیت، اگرچه از نگاه وهابیان به منظور حفظ حرمت قبرستان اعمال می‌شود، برای بسیاری از مسلمانان به‌ویژه شیعیان غیرقابل قبول و مغایر با عدالت دینی تلقی می‌شود. زنان مجبورند از پشت دیوارها و میله‌های اطراف بقیع زیارت کنند که این تجربه برای بسیاری از زائران زن، به‌ویژه شیعیانی که علاقه‌مند به زیارت قبور ائمه هستند، محدود و دردناک است و امکان برقراری ارتباط نزدیک با مکان دفن امامان را از آن‌ها می‌گیرد.
ساعت ورود به قبرستان بقیع
قبرستان بقیع همواره تحت نظارت بوده و با محدودیت‌های خاصی برای ورود زائران همراه است. این مکان که مشتاقان بسیاری از کشورهای مختلف از جمله ایران دارد، تنها در ساعات مشخصی برای زیارت باز می‌شود.
طبق مقررات جاری، درب‌های بقیع تنها پس‌از نماز صبح و نماز عصر به مدت حدود ۲ ساعت گشوده می‌شود و تنها آقایان اجازه ورود به محوطه قبرستان را دارند. از این رو زائران باید زمان حضور خود را با دقت تنظیم کنند و از اصرار برای ورود در ساعات دیگر یا بحث با مأموران وهابی که در محل حضور دارند، پرهیز کنند.
علاوه‌بر محدودیت‌های زمانی، رعایت برخی نکات رفتاری در بقیع الزامی است. براساس قوانین موجود، انداختن پول یا نذورات در این مکان ممنوع بوده و امکان اقامه نماز، چه در داخل قبرستان و چه پشت دیوارهای آن، وجود ندارد؛ چرا که مأموران با این موضوع برخورد می‌کنند.
همچنین زائران باید از رفتارهایی مانند خوابیدن در اطراف بقیع یا گریه کردن با صدای بلند خودداری کنند، زیرا چنین اعمالی حساسیت مأموران را برمی‌انگیزد. پایبندی به این دستورالعمل‌ها سبب می‌شود زیارت این مکان مقدس با آرامش بیشتری انجام گیرد و زائران از فضای معنوی و روحانی آن بهره‌مند شوند.
چرا قبرستان بقیع حرم ندارد؟
قبرستان بقیع در طول تاریخ بارها شاهد بازسازی، مرمت و ساخت بناهای باشکوه بر مزار امامان و بزرگان اسلام بوده است. از دوره‌های مختلف عباسی، صفوی و قاجار، شخصیت‌ها و حکام مسلمان تلاش کردند تا برای اهل‌بیت و دیگر بزرگان مدفون در بقیع، بارگاه و گنبدهایی مشابه دیگر زیارتگاه‌های اسلامی بسازند. نمونه آن را می‌توان در اقداماتی چون ساخت ضریح‌های فولادی و نقره‌ای، یا دستور سلطان عبدالمجید عثمانی برای ساخت گنبدی مشابه گنبد پیامبر اکرم (ص) مشاهده کرد.
اما پس از قدرت گرفتن وهابیان در حجاز، این جریان به‌دلیل برداشت‌های افراطی خود، مانع اصلی بازسازی و وجود بارگاه بر قبور امامان بقیع شد. وهابیان هرگونه ساخت گنبد و بارگاه را بدعت می‌دانند و از همین رو اقدام به تخریب کامل بناهای بقیع کرده‌اند. از آن زمان تاکنون، برخلاف خواست بسیاری از مسلمانان جهان، اجازه هیچ‌گونه بازسازی یا احداث حرم داده نشده است. به همین دلیل، قبرستان بقیع همچنان بدون گنبد و بارگاه باقی مانده و تنها به‌صورت فضایی ساده و محصور دیده می‌شود، در حالی‌که جایگاه معنوی آن نزد مسلمانان جای تردیدی ندارد.
