«مسجد الحرام»، اولین خانه‌ای که برای عبادت پروردگار بنا شد، قبله‌گاه مسلمانان جهان و مقدس‌ترین مکان روی زمین است. این مسجد، قلب تپنده جهان اسلام و محلی است که سالانه میلیون‌ها زائر برای انجام مناسک حج و عمره به آنجا سفر می‌کنند. شناخت این مکان مقدس، از تاریخ پرفراز و نشیب آن گرفته تا بخش‌های مختلف و فضیلت‌های بی‌نظیرش، برای هر مسلمانی ارزشمند است. در این مطلب جامع، به تمام جزئیات مسجد الحرام می‌پردازیم و از مقام ابراهیم تا حجر الاسود، هر آنچه لازم است بدانید را مرور خواهیم کرد.
به خانه خدا چرا مسجد الحرام می گویند؟
واژه «حرم» در زبان عربی به‌معنای «ممنوع» یا «محترم» است. وقتی به اطراف کعبه، خانهٔ خدا، «حرم» گفته می‌شود یعنی منطقه‌ٔ پیرامون آن دارای حرمت و قداست ویژه‌ای است.
نام‌گذاری این مسجد به «مسجد الحرام» به دلیل حرمت و قداست ویژه‌ای است که خداوند برای آن قائل شده است. این ممنوعیت‌ها شامل مواردی مانند شکار حیوانات، قطع درختان، حمل سلاح و هرگونه نزاع و درگیری می‌شود. با این تدبیر، خداوند فضایی سرشار از آرامش و امنیت برای زائران فراهم کرده تا با خیالی آسوده به عبادت و راز و نیاز بپردازند.
مسجد الحرام کجاست؟
مسجدالحرام در شهر مکه مکرمه، در غرب پادشاهی عربی سعودی واقع است. این مسجد در قلب شهر و پیرامون کعبه (قبلهٔ مسلمانان) قرار دارد و از سه سو توسط تپه‌های ابوقبیس و کوه‌های اطراف محصور شده است.
- استان و کشور: استان مکه، عربستان سعودی
- مختصات جغرافیایی: حدوداً ۲۱٫۴۲۲۵° شمالی و ۳۹٫۸۲۶۲° شرقی
- مجاور: بازار بیت‌الله الحرام و خیابان‌های منتهی به جبل‌النور و جبل ثور
مسجدالحرام مهمترین مقصد زائران حج و عمره است و دسترسی به آن از طریق خیابان‌ها و تونل منتهی به حرم از هتل‌های اسکان زائران به‌وسیله اتوبوس یا به‌صورت پیاده، میسر است.
نقشه مسجد الحرام
در نقشه زیر، موقعیت مکانی و مساحت مسجدالحرام مشخص شده است.
تاریخچه مسجد الحرام
آیا می‌دانستید مسجد الحرام در ابتدا دیوار نداشت؟ قدمت بنای اولیه مسجد الحرام به زمان حضرت ابراهیم (ع) و اسماعیل (ع) برمی‌گردد که کعبه را بنا کردند. در دوران صدر اسلام، مسجد الحرام بسیار کوچک بود و دور آن دیواری وجود نداشت. عمر بن خطاب اولین کسی بود که دستور داد خانه‌های اطراف را خریداری کرده و به مساحت مسجد بیفزایند. عثمان رواق‌هایی برای مسجد ساخت و آن را تا حدودی سرپوشیده کرد.
در دوران خلافت ولید بن عبدالملک، مسجد به زیبایی بازسازی شد و ناودان کعبه با طلا ساخته شد. در دوران مختلف، از جمله دوره عباسیان و به‌ویژه در دوران آل سعود، توسعه‌های عظیم و مدرنی در این مسجد صورت گرفته است.
حدود و مساحت مسجد الحرام
براساس آمار رسمی، کل مجموعه مسجدالحرام (شامل فضاهای درونی و بیرونی) تقریباً ۳۵۶هزار متر‌‌مربع (۸۸ هکتار) را دربر می‌گیرد و ظرفیت آن بیش از ۳ میلیون نمازگزار است. محوطهٔ مسجدالحرام محصور در دیواره‌ها و حیاط‌هایی است که کعبه را در مرکز خود قرار می‌دهند.
از نظر ساختاری، بنای مسجدالحرام از شرق تا کوه ابوقبیس، از غرب تا کوه عمر و خیابان شبیکة، از شمال تا خیابان شمیّه و کوه ھندی، و از جنوب تا خیابان اجیاد و مصفلة امتداد یافته است.
درب های مسجد الحرام
این مسجد چندین درب بزرگ و کوچک دارد که زائران از طریق آن‌ها وارد و خارج می‌شوند. برخی از مهمترین درب‌ها در زیر آمده است:
- باب ملک عبدالعزیز
- باب ملک فهد
- باب الصفا
- باب السلام
- باب العمره
با شناخت این درب‌ها، زائران می‌توانند به راحتی مسیر خود را پیدا کنند.
عکس مسجدالحرام
در زیر نمایی از مسجدالحرام مقدس‌ترین نقطه زمین را مشاهده می‌کنید؛ مکانی که هیچ‌گاه خالی از نماز و ذکر خدا نمی‌شود و جایی که دعاها از اعماق دل به آسمان می‌روند.
آشنایی با اشیا و بناهای داخلی مسجدالحرام
این مکان مقدس از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است که هر کدام از آن‌ها جایگاه و قداست ویژه‌ای دارند. در ادامه به معرفی مهمترین آن‌ها می‌پردازیم:
- کعبه
مهمترین بخش مسجدالحرام، بنایی مکعبی شکل در مرکز آن است که توسط حضرت ابراهیم (ع) و فرزندش اسماعیل (ع) بازسازی شد و قبله‌گاه مسلمانان جهان است.
- حجر الاسود
سنگی سیاه و مقدس که در یکی از گوشه‌های کعبه قرار دارد. این سنگ در آغاز خلقت، از بهشت نازل شده است و لمس یا بوسیدن آن در هنگام طواف، سنت پیامبر (ص) است.
- مقام ابراهیم
سنگی است که جای پای حضرت ابراهیم (ع) بر روی آن باقی مانده است. ایشان هنگام بازسازی کعبه، روی این سنگ ایستادند. امروزه در محفظه‌ای شیشه‌ای در نزدیکی کعبه نگهداری می‌شود و نماز طواف، پشت آن خوانده می‌شود.
- حجر اسماعیل
دیواری نیم‌دایره‌ای شکل در کنار کعبه است که گفته می‌شود محل دفن حضرت اسماعیل (ع) و مادرش هاجر است. این مکان جزء کعبه محسوب می‌شود و نمازگزاران نباید از داخل آن طواف کنند.
- چاه زمزم
چاهی مقدس که به‌فرمان خداوند و به‌اذن حضرت جبرئیل برای حضرت اسماعیل و مادرش هاجر جاری شد. آب زمزم همچنان جاری است و نوشیدن آن برای زائران، دارای برکت و فضیلت است.
- صفا و مروه
دو کوه کوچک در نزدیکی کعبه که زائران در هنگام انجام مناسک سعی، هفت بار فاصله بین آن‌ها را می‌پیمایند. این عمل یادآور تلاش هاجر برای یافتن آب برای فرزندش اسماعیل است.
اذان مسجد الحرام
اذان مسجدالحرام (مکه) جایگاه ویژه‌ای در جهان اسلام دارد و برای مسلمانان یکی از روحانی‌ترین نداها به شمار می‌رود.
اذان در مسجدالحرام توسط گروهی از موذن‌های رسمی و شناخته‌شده اجرا می‌شود. این افراد توسط ریاست امور مسجدالحرام و مسجدالنبی انتخاب می‌شوند و غالباً صداهایی خوش‌لحن و قدرتمند دارند. نام‌هایی مثل علی احمد ملا (مشهور به بلبل الحرم) در میان مسلمانان شناخته‌شده است.
اذان در مکه با آهنگ و لحن حجاز (مقام بیات یا حجاز) خوانده می‌شود که حالت حزن‌آلود، روحانی و تأثیرگذار دارد. تفاوت‌های لحنی میان اذان مسجدالحرام و اذان در دیگر بلاد اسلامی دیده می‌شود.
صدای اذان مسجدالحرام نه‌تنها در فضای مسجد بلکه از طریق بلندگوهای بسیار قدرتمند در سراسر مکه پخش می‌شود و همچنین به‌صورت زنده از شبکه‌های تلویزیونی و اینترنتی به سراسر جهان مخابره می‌گردد.
معمولاً چند موذن در مسجدالحرام حضور دارند و به‌صورت نوبتی اذان می‌گویند. گاهی برای نماز جماعت، به‌ویژه در ماه رمضان و حج، هم‌زمان چند مؤذن، اذان را تکرار می‌کنند تا صدای اذان همه‌جا شنیده شود.
قابل ذکر است که اذان صبح در مسجدالحرام، ۳ مرتبه تا برگزاری نماز جماعت، ادا می‌شود.
برای مسلمانانی که به حج یا عمره مشرف می‌شوند، شنیدن اذان مسجدالحرام تجربه‌ای بسیار روحانی و فراموش‌نشدنی است؛ چرا که با فضای معنوی و حضور کعبه همراه می‌شود.
حکم خواندن نماز در مسجد الحرام
- مسافر می‌تواند نمازهای یومیه را در مسجدالحرام به‌صورت کامل بخواند. درواقع در چهار منطقه (مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجد کوفه و حائر حسینی) مسافران اختیار دارند که نمازهای واجب یومیه را به‌صورت کامل یا شکسته بخوانند.
- با توجه به وجود تفاوت‌هایی در احکام و نحوه ادای نماز توسط اهل‌سنت با اهل‌تشیع، اکثر مراجع تقلید اجازه خواندن نماز جماعت در مسجدالحرام را داده‌اند. (با حفظ احکام مربوط)
- درخصوص نماز طواف، احتیاط واجب آن است که پشت مقام ابراهیم خوانده شود.
ثواب نماز در مسجدالحرام
یکی از پرسش‌های رایج در بین مسلمانان، درباره ثواب نماز در مسجدالحرام است. پیامبر اکرم (ص) فرموده‌اند: «یک نماز در مسجدالحرام، برتر از یکصد هزار نماز در مساجد دیگر است.» این روایت، عظمت و قداست این مکان را به‌خوبی نشان می‌دهد و باعث می‌شود هر زائری با اشتیاق و خضوع بیشتری به اقامه نماز در آن بپردازد.
فضیلت و اعمال مسجد الحرام
مهمترین اعمال مسجد الحرام، «طواف» دور کعبه است که هر دور آن معادل دعای خالص و اظهار عشق به حق تعالی تلقی می‌شود. پس از پایان طواف، «نماز طواف» یا «نماز تحیت مسجد» دو رکعت در پشت مقام ابراهیم خوانده می‌شود تا شکوه بندگی کامل شود.
- شیخ صدوق در کتاب «من لایحضره الفقیه» آورده است که ثواب این نماز، هم‌سنگ هزار رکعت در دیگر مساجد است.
- پس از طواف، سعی بین صفا و مروه از ارکان حج و عمره است؛ اما در عین حال برای عموم زائران واجد فضیلت بسیاری است.
- زیارت حجر‌الاسود و لمس یا اشاره به آن از سنن ثابت شده است. در کنار آن، «قرائت قرآن» در حجرالأسود و اطراف کعبه از بهترین اعمال است؛ چراکه صدای تلاوت در قلب مسجدالحرام از مقبولیت ویژه‌ای برخوردار است.
- نماز در صحن کبیر و فصول‌الصلوه ثواب بسیار دارد. روایت شده که هر رکعت در این نقاط، ثواب صلوات و طلب خیر و برکت برای تمامی امت را در پی دارد.
- نوشیدن آب زمزم نیز از اعمالی است که پیامبر (ص) آن را تسبیح و شفا نامیده‌اند. زمزم نه‌تنها سیراب‌کننده تشنگی جسم، بلکه ضامن رحمت و برکت در زندگی معنوی زائران است.
در مجموع، انجام این اعمال هر یک دریچه‌ای به سوی رحمت الهی می‌گشاید. فضیلت نماز در مسجدالحرام چنان است که هر رکعت آن برابر با هزار رکعت در مساجد دیگر نوشته می‌شود و توسل در این مکان مقدس، بهترین وسیله برای نزدیک شدن به خداوند است.
قوانین مسجد الحرام
قوانین مسجد الحرام، به‌دلیل قداست و اهمیت این مکان، برای حفظ نظم و احترام به این خانه مقدس وضع شده‌اند. رعایت این قوانین برای تمامی زائران و بازدیدکنندگان الزامی است تا محیطی آرام و معنوی برای عبادت فراهم شود. این قوانین شامل آداب رفتاری، پوشش، نماز و سایر فعالیت‌ها می‌شوند.
- حفظ حرمت مکان: از انجام کارهایی که به حرمت مکان بی‌احترامی شود، پرهیز کنید. (مثل حفظ حرمت کتاب قرآن و قرار دادن در جای مناسب؛ استفاده نکردن از مهر تا‌حد‌امکان و استفاده از موارد جایگزین؛ ایستادن به نماز جماعت همراه سایر نمازگزاران در زمان‌های مشخص)
- حفظ آرامش و سکوت: در داخل مسجد باید از سر و صدا، فریاد زدن و صحبت کردن با صدای بلند پرهیز کرد تا تمرکز نمازگزاران و سایر افراد مختل نشود.
- پوشش مناسب: تمامی افراد، چه زن و چه مرد، باید پوشش مناسب و محترمانه داشته باشند. زنان باید بدن خود را به طور کامل بپوشانند (به جز صورت و دست‌ها) و مردان نیز باید لباس‌های پوشیده بپوشند.
- پوشش احرام در ایام خاص: در روزهای مشخص هنگام مراسم حج واجب، ورود حاجیان بدون لباس احرام به‌منظور حفظ نظم به محوطه مسجدالحرام ممنوع می‌شود. همچنین ورود کودکان نیز به همین منظور، ممنوع خواهد بود.
- عکاسی و فیلم‌برداری: عکاسی و فیلم‌برداری شخصی مجاز است؛ اما باید از تصویربرداری از نمازگزاران یا ایجاد مزاحمت برای دیگران خودداری کرد. استفاده از تجهیزات حرفه‌ای مانند سه‌پایه و نورپردازی‌های بزرگ نیاز به مجوز دارد.
- نظافت و پاکیزگی: زائران باید به نظافت مسجد اهمیت دهند و از ریختن زباله خودداری کنند. برای این کار، سطل‌های زباله در نقاط مختلف مسجد تعبیه شده است.
چه کارهایی در مسجد الحرام، حرام است؟
همان‌طور که گفته شد، برخی اعمال در محدوده حرم مکی ممنوع هستند که برای آشنایی بیشتر، به مهمترین آن‌ها اشاره می‌کنیم:
- شکار حیوانات، حتی اگر صید آن‌ها حلال باشد
- قطع یا کندن گیاهان و درختان خودرو
- نزاع، درگیری و هرگونه جدال
- حمل سلاح
- اذیت و آزار رساندن به دیگران
کلام آخر
مسجد الحرام، فراتر از یک مکان، نمادی از وحدت و ایمان مسلمانان جهان است. از طنین دلنشین اذان مسجد الحرام که هر روز میلیون‌ها نفر را به سوی خود می‌خواند، تا هر گوشه و کناری که با خاطره پیامبران و اولیای الهی عجین شده است، این مکان سرشار از معنویت و قداست است. شناخت این بنای عظیم و مقدس، با تمامی بخش‌ها و فضیلت‌هایش، به هر مسلمانی کمک می‌کند تا با درکی عمیق‌تر به زیارت آن بپردازد. زیبایی‌های این مکان را نمی‌توان تنها در عکس مسجد الحرام خلاصه کرد، بلکه باید با تمام وجود آن را حس کرد.
