مرقد مسلم بن عقیل یکی از زیارتگاه‌های مهم شیعیان در مسجد کوفه است؛ مسلم، نماینده امام حسین (ع)، برای کمک به مردم کوفه و جمع کردن آن‌ها به این شهر فرستاده شد و در پی خیانت مردم و سرکوب عبیدالله بن زیاد، تنها ماند و به شهادت رسید. حرم مسلم بن عقیل در صحن مسجد کوفه و نزدیک به قبر مختار ثقفی است که معماری و تاریخچه داستانی جذابی دارد. ما در ادامه شما را با جزئیات شهادت مسلم بن عقیل، محل دقیق آرامگاه، جریان دعوت مردم کوفه و حتی خاندان و طفلان مسلم بن عقیل آشنا خواهیم کرد.
قبر مسلم بن عقیل (ع) کجاست؟
قبر مسلم بن عقيل عليه السلام در جنوب شرقی مسجد کوفه به خاک سپرده شده است؛ کسی که به‌عنوان سفیر امام حسین (ع) در کوفه و نخستین شهید نهضت عاشورا شناخته می‌شود. در کنار حرم مسلم بن عقیل، آرامگاه هانی بن عروه قرار دارد و کمی آن طرف‌تر، قبر مختار ثقفی دیده می‌شود.
در ابتدا قبر مسلم بن عقیل (ع) را بیرون از مسجد کوفه ساخته بودند. بعدها به‌دلیل بزرگ‌تر شدن مساحت صحن مسجد، آرامگاه عقیل جزو صحن و شبستان مسجد کوفه به شمار آمد. بعد از آن که مسلم بن عقیل به شهادت رسید، گروهی از افراد به نام قبیله مذحج، پیکر مسلم را در جوار دارالاماره دفن کردند تا از تجمع شیعیان بر سر مزار او جلوگیری کنند.
در نقشه زیر، مرقد مسلم بن عقیل در مسجد کوفه را مشاهده می‌کنید.
تاریخچه قبر مسلم بن عقیل
بعد از آن که مسلم بن عقیل و هانی بن عروه به شهادت رسیدند، قبیله مذحج با دستور عبیدالله بن زیاد، پیکر آنان را در نزدیکی دارالاماره کوفه خاک کردند تا بهتر بتوانند شیعیان را کنترل کنند و مانع از تجمع آن‌ها شوند.
اولین کسی که در سال ۵۶ قمری شروع به ساخت مرقد مسلم بن عقیل کرد، مختار ثقفی بود. بعد از مختار، عضدالدوله دیلمی در دوره آل بویه، ارامگاه مسلم بن عقیل را گسترش داد و آن را مرمت کرد. بزرگانی همچون ابن جبیر (۵۸۰ق) و ابن بطوطه (۷۲۵ق) نیز در آثار خود به زیارتگاه‌های مسلم بن عقیل و هانی بن عروه اشاره کرده‌اند.
مزار عقل هربار توسط منافقین مورد تهاجم قرار می‌گرفت و در هر دوره مختلف، بارها این مرقد مرمت شده است. در دوره ایلخانیان، محمد بن محمود رازی و ابوالمحاسن بن احمد شیرازی در سال ۶۵۶ یا ۶۸۱ قمری اقدام به بازسازی آن کردند. در سال ۷۶۷ قمری، سلطان اویس جلایری نیز به مرمت حرم پرداخت.
زنی به نام ام‌آقاخان در سال ۱۰۵۵ قمری در دوره صفویان، ضریحی چوبی برای حرم مسلم بن عقیل اهدا کرد که بعدها آن را با ضریح نقره‌ای جایگزین کردند. در قرن سیزدهم قمری، نواب حافظ محمد عبدالحسین خان، دولتمرد شیعه هندی و سپس محمدحسن نجفی (صاحب جواهر) با کمک‌های مالی از هند، حرم را بازسازی کردند.
معماری آرامگاه مسلم بن عقیل
فضای مرقد مسلم بن عقیل کم بود و جمعیت شیعیان بر سر مزار او به مرور اضافه می‌شد. به همین خاطر، سید محسن حکیم در سال‌های ۱۳۸۴ و ۱۳۸۵ قمری، دستور بزرگ‌تر کردن حرم و گسترش آن را صادر کرد. در دوره حکیم، ضریح عقیل را با طلا و نقره از اصفهان ساختند و گنبد او را نیز طلاکاری کردند.
در حال حاضر اگر به مسجد کوفه بروید، حرم مسلم بن عقیل (ع) را می‌بینید که یک ساختمان چهارگوش به مساحت ۱۰۶ متر مربع است و از سه طرف رواق دارد. رواق جنوبی آن به مرقد مختار ثقفی متصل بوده و در بخش ورودی، ایوانی بزرگ قرار دارد و ضریح نقره‌ای بر روی مزار نصب شده است. ارتفاع گنبد این حرم حدود ۲۹ متر و بام حدود ۱۸ متر دارد که جلوه‌ای باشکوه به این زیارتگاه بخشیده است.
پدر و مادر، فرزندان و همسر مسلم بن عقیل
پدر مسلم، عقیل بن ابی‌طالب از دانشمندان نسب شناسی و برادر حضرت علی (ع) بود. عقیل به دلیل دانش و شناخت کاملی که از تاریخ و انساب عرب داشت، مورد احترام قبایل مختلف بود. مادر مسلم، «علیه بنت عامر» نیز از خاندان بنی‌عامر بود که به شجاعت و اصالت خانوادگی شهرت داشتند. مسلم بن عقیل (ع) با رقیه، دختر حضرت علی (ع) ازدواج کرد و داماد امیرالمؤمنین (ع) بود.
زمانی که مسلم بن عقیل در خانه هانی سکونت داشت، مردم با او بیعت کردند و کوفه آماده قیام شد. بعد از قیام مردم کوفه، شرایط تغییر کرد و مسلم بعد از مدتی دستگیر شد و به شهادت رسید. اگر بخواهیم بدانیم که مسلم بن عقیل چند فرزند داشت، بهتر است به منابع معتبر مراجعه کنیم.
تعداد فرزندان مسلم بن عقیل به طور دقیق مشخص نیست؛ اما نام‌هایی چون عبدالله، محمد، عون، عبیدالله، جعفر و احمد به‌عنوان پسران مسلم در کتب قدیمی آورده شده‌اند. برخی از فرزندان مسلم در واقعه روز عاشورا همراه امام حسین (ع) بودند. حتی وقتی که پسران خبر شهادت پدرشان را شنیدند، امام را به ادامه مسیر تشویق کردند. در کربلا نیز عبدالله و محمد در نبرد حاضر شدند و به شهادت رسیدند.
محمد و ابراهیم که مشهور به طفلان مسلم بن عقیل هستند، پس از واقعه عاشورا در کوفه به اسارت درآمدند. آن‌ها مدتی در زندان بودند و پس از فرار، توسط نیروهای عبیدالله بن زیاد دستگیر و به شهادت رسیدند.
با این حال، برخی منابع آن‌ها را فرزندان افراد دیگری دانسته‌اند. مرقد مسلم بن عقیل (ع) در کوفه، آرامگاه غریبی است که فرزندان و همسر او هرگز نتوانستند در کنار آن سوگواری کنند؛ چرا که برخی از فرزندان مسلم در کربلا شهید شدند و همسرش نیز سرنوشت نامعلومی داشت. آرامگاه طفلان مسلم نیز در منطقه مسیب در نزدیکی کربلا، واقع شده است.
جریان مسلم بن عقیل و دعوت مردم کوفه
یزید در سال ۶۰ هجری بعد از مرگ معاویه به خلافت رسید و درخواست بیعت با امام حسین (ع) کرد؛ اما امام که حکومت او را نامشروع می‌دانست، مدینه را ترک کرد و به سوی مکه رفت. در همین زمان، شیعیان کوفه که از ستم بنی‌امیه به ستوه آمده بودند، نامه‌های متعددی برای امام فرستادند و از او دعوت کردند تا رهبری آن‌ها را بر عهده بگیرد.
امام حسین (ع) مسلم بن عقیل را به‌عنوان نماینده خود برای بررسی شرایط کوفه فرستاد. در اواخر شعبان ۶۰ هجری، مسلم بن عقیل وارد کوفه شد و در خانه هانی بن عروه مستقر شد. مردم کوفه از مسلم بن عقیل استقبال گرمی داشته و حدود ۱۸ هزار نفر با او بیعت کردند. مسلم که اوضاع را مساعد می‌دید، نامه‌ای به امام حسین (ع) نوشت و از ایشان خواست به کوفه بیاید.
خبر این بیعت و همراهی مردم کوفه به گوش یزید رسید و او برای کنترل اوضاع، عبیدالله بن زیاد را به کوفه فرستاد تا اوضاع را کنترل کند. ابن زیاد با تهدید، تطمیع و ایجاد وحشت، مردم را از حمایت مسلم منصرف کرد. اندک‌‌اندک یاران مسلم پراکنده شدند و او که روزی در میان هزاران بیعت‌کننده بود، در تاریکی شب، در کوچه‌های کوفه تنها ماند.
جنگ مسلم بن عقیل در مختارنامه
یکی از بخش‌های پرهیجان و جذاب سریال مختارنامه، جنگ مسلم بن عقیل و نحوه قیام او، دستگیری و شهادت مسلم است. در این بخش از مختارنامه، سعی شد تا واقعیت‌های تاریخی به نمایش در بیاید تا نقش مسلم را به‌عنوان نماینده امام حسین (ع) به تصویر بکشد.
ورود مسلم به کوفه
مسلم پس از ورود به کوفه به خانه هانی بن عروه می‌رود و در آنجا با سران قبایل و شیعیان دیدار می‌کند. او توانست حمایت گسترده مردم را جلب کند و تعداد زیادی از کوفیان با او بیعت کردند.
آغاز درگیری ها
با ورود عبیدالله بن زیاد به کوفه، فضا کاملا تغییر می‌کند. ابن زیاد با استفاده از سیاست تهدید، تطمیع و ایجاد رعب و وحشت، مردم را از اطراف مسلم پراکنده می‌کند. در مختارنامه، جنگ مسلم بن عقیل زمانی آغاز می‌شود که او با تعداد اندکی از یاران وفادار خود در برابر سپاه ابن زیاد قرار می‌گیرد.
جنگ بین مسلم و سربازان ابن زیاد
مسلم با شجاعت و مهارت جنگی بالا در برابر نیروهای دشمن مقاومت می‌کند. مسلم که در ابتدا هزاران حامی داشت به‌تدریج تنها می‌شود و در نهایت زخمی و خسته به خانه طوعه پناه می‌برد.
دستگیری و شهادت
بعد از پناه بردن به خانه طوعه، سربازان آب زیاد او را دستگیر کرده و به دارالاماره کوفه می‌برند. مسلم بن عقیل با شجاعت مقابل ابن‌زیاد ایستادگی کرد و بعد از شکنجه‌های بسیار، پیکر او را از بالای قصر به پایین انداختند و به شهادت رسید.
نحوه شهادت مسلم بن عقیل
مسلم بن عقیل بعد از آن که بی یاور ماند، سرانجام به خانه زنی مومن به نام طوعه پناه برد؛ اما پسر طوعه مخفیگاه او را به سربازان ابن زیاد لو داد. بعد از آن سربازان به خانه طوعه ریختند و مسلم بن عقیل که مردی شجاع و نترس بود به تنهایی با آن‌ها جنگید. مسلم بعد از خستگی و تنها جنگیدند دیگر توان مبارزه نداشت و توسط سربازان ابن زیاد دستگیر و به قصر برده شد. ابن زیاد با شکنجه‌های مختلف او را آزار و اذیت کردند.
هر چه مسلم اصرار کرد که به امام حسین (ع) نامه بزنند که به کوفه نیاید، ابن زیاد قبول نکرد. در آخر پس از شکنجه‌های شدید، مسلم بن عقیل را به پشت بام بردند و بعد از گردن زنی، پیکر او را از بالای بام به زمین پرتاب کردند. بعد از این فاجعه، مردم و مختار ثقفی قبر او را در مسجد کوفه بنا نهادند و امروزه مرقد مسلم بن عقیل یادآور ایستادگی و مظلومیت او در طول تاریخ است.
سخن آخر
در این مطلب مرقد مسلم بن عقیل را از نطر جغرافیایی و تاریخی بررسی کرده و به جایگاه او در تاریخ پرداختیم. از مأموریت مسلم در کوفه و استقبال اولیه مردم گرفته تا تغییر شرایط، خیانت کوفیان و در نهایت، شهادت او در غربت را مرور کردیم. همچنین درباره موقعیت و معماری حرم او، سرنوشت طفلان مسلم بن عقیل و تأثیر این اتفاقات بر واقعه کربلا صحبت کردیم.
مسلم ابتدا در بیرون مسجد کوفه دفن و بعدها حرم او به مسجد پیوست. امروزه این مرقد یکی از زیارتگاه‌های مهم کوفه است و زائران معمولا در کنار به‌جا‌آوردن اعمال مسجد کوفه به زیارت مسلم بن عقیل هم می‌روند. زیارت مسلم بن عقیل در کنار زیارتگاه‌هایی مثل مرقد هانی بن عروه و مختار ثقفی انجام می‌شود.
سوالات متداول
۱. مسلم بن عقیل چه نسبتی با امام علی دارد؟
مسلم پسر عقیل، برادرزاده امام علی (ع) و پسرعموی امام حسین (ع) بود.
۲. مسلم بن عقیل چگونه شهید شد؟
پس از دستگیری در کوفه، مسلم را از بالای دارالاماره به پایین انداختند و به شهادت رسید.
۳. چرا امام حسین مسلم بن عقیل را به کوفه فرستاد؟
برای بررسی اوضاع کوفه و تأیید صداقت دعوت مردم در حمایت از قیام علیه حکومت یزید
۴. چند نفر با مسلم بن عقیل همراه شدند؟
در ابتدا حدود ۱۸ هزار نفر با او بیعت کردند؛ اما اکثرشان در نهایت او را تنها گذاشتند.
